ĐỒNG THỪA KẾ Ở NƯỚC NGOÀI NHƯNG KHÔNG THỂ LIÊN LẠC, LÀM SAO ĐỂ CHIA THỪA KẾ?

Quyết định giám đốc thẩm số 100/2013/GĐT-DS ngày 12-8-2013 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao về vụ án “Tranh chấp thừa kế”

Trong thực tiễn xét xử các vụ án tranh chấp thừa kế, không ít trường hợp phát sinh tình huống có người thừa kế đang sinh sống ở nước ngoài mà không thể xác định được địa chỉ liên lạc hoặc thông tin nhân thân cụ thể. Tình huống này đặt ra câu hỏi pháp lý quan trọng: Liệu Tòa án có thể tiến hành phân chia di sản khi chưa liên hệ được với toàn bộ các đồng thừa kế? Án lệ số 06/2016/AL đã có những quyết định để giải quyết tình huống trên để phù hợp với quy định của pháp luật cũng như đảm bảo quyền lợi của những đồng thừa kế không chỉ trong vụ án này mà còn cho các trường hợp tương tự.

1. Tóm tắt vụ án

Căn nhà số 66 phố Đồng Xuân, quận Hoàn Kiếm, TP Hà Nội là tài sản do vợ chồng cụ Vũ Đình Quảng (mất năm 1979) và cụ Nguyễn Thị Thênh (mất năm 1987) tạo lập. Hai cụ có 6 người con, trong đó:

• Ba người định cư ở nước ngoài từ năm 1979: ông Vũ Đình Đường, bà Vũ Thị Cẩm, bà Vũ Thị Thảo.
• Ba người sống trong nước: ông Vũ Đình Hưng, bà Vũ Thị Tiến (Hiền), bà Vũ Thị Hậu.

Sau khi cụ Quảng mất, căn nhà do cụ Thênh cùng ông Hưng, bà Tiến, bà Hậu quản lý. Sau khi cụ Thênh mất, ba người con trong nước tự chia nhà làm ba phần để sử dụng.

• Ngày 18/10/1992, bà Tiến bán phần nhà đang ở cho bà Nguyễn Thị Kim Oanh.
• Ngày 31/10/1993, bà Hậu bán phần nhà đang sử dụng cho bà Hà Thùy Linh.

Năm 1993, ông Hưng khởi kiện yêu cầu chia di sản thừa kế là căn nhà nêu trên theo quy định pháp luật.

Trong quá trình giải quyết vụ án, ông Hưng xuất trình các giấy ủy quyền lập năm 1991–1994 của ông Đường, bà Cẩm, bà Thảo, theo đó ông được quản lý phần di sản thừa kế của họ tại căn nhà. Ngoài ra, ông còn cung cấp văn bản năm 1995 cho rằng cả ba người trên đã tặng toàn bộ phần thừa kế cho ông, đều có tem và con dấu nước ngoài, nhưng chỉ là bản photocopy.

Sau giai đoạn tạm đình chỉ, ông Hưng, bà Tiến và bà Hậu khai rằng ông Đường và bà Thảo đã qua đời khoảng năm 2002. Ông Hưng không cung cấp được giấy chứng tử hay thông tin cụ thể về thân nhân, địa chỉ liên hệ của họ, dù có liên hệ với con ông Đường nhưng không nhận được phản hồi.

Tòa sơ thẩm yêu cầu cung cấp thêm chứng cứ về tình trạng và địa chỉ của các thừa kế ở nước ngoài, tuy nhiên ông Hưng không thể đáp ứng, và đề nghị Tòa án thu thập chứng cứ và giải quyết theo quy định pháp luật. Tòa án cấp sơ thẩm và phúc thẩm lại xác định rằng việc cung cấp thông tin về tình trạng, địa chỉ và người thừa kế của các đồng thừa kế ở nước ngoài là trách nhiệm của nguyên đơn. Do ông Hưng không cung cấp được các thông tin này nên Tòa án đã đình chỉ giải quyết vụ án.

2. Nội dung tranh chấp

Nôi dung tranh chấp chính của vụ án này là việc yêu cầu chia di sản thừa kế là căn nhà số 66 phố Đồng Xuân, quận Hoàn Kiếm, TP Hà Nội – là tài sản do vợ chồng cụ Vũ Đình Quảng và cụ Nguyễn Thị Thênh tạo lập và để lại sau khi qua đời, trong bối cảnh một số người con là đồng thừa kế đang sinh sống ở nước ngoài, đã mất liên lạc trong thời gian dài, không rõ địa chỉ hoặc tình trạng nhân thân. Do không thể cung cấp được thông tin cụ thể về những người thừa kế này, nguyên đơn đã bị Tòa án cấp sơ thẩm từ chối thụ lý yêu cầu chia di sản và ra quyết định đình chỉ giải quyết vụ án, dẫn đến khiếu nại và xét xử giám đốc thẩm.

3. Nhận định của Tòa án nhân dân tối cao

Tại Quyết định giám đốc thẩm số 100/2013/GĐT-DS ngày 12-8-2013, Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đã quyết định như sau:

• Về trách nhiệm thu thập chứng cứ liên quan đến đồng thừa kế ở nước ngoài

Hội đồng Thẩm phán nhận định: Tòa sơ thẩm đã sai lầm khi yêu cầu ông Vũ Đình Hưng cung cấp giấy chứng tử của ông Vũ Đình Đường, bà Vũ Thị Thảo, và thông tin về con cái của họ, đồng thời đình chỉ vụ án vì ông Hưng không đáp ứng được yêu cầu này. Trong các vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài, Tòa án có trách nhiệm thực hiện ủy thác tư pháp để thu thập chứng cứ về tình trạng, địa chỉ, hoặc người thừa kế hợp pháp của các đồng thừa kế ở nước ngoài. Việc chuyển trách nhiệm này cho ông Hưng là không đúng quy định pháp luật.

Cụ thể, ông Hưng khai rằng ông Đường và bà Thảo đã qua đời khoảng năm 2002 nhưng không thể cung cấp giấy chứng tử hoặc thông tin liên hệ của con cái họ. Ông đã cung cấp các giấy ủy quyền (1991–1994) và văn bản tặng di sản (1995, bản photocopy), đồng thời đề nghị Tòa án thu thập chứng cứ. Hội đồng Thẩm phán chỉ rõ: “Lẽ ra, Tòa án cấp sơ thẩm phải thực hiện thủ tục ủy thác tư pháp theo quy định, thu thập chứng cứ đối với ông Đường, bà Thảo để làm rõ thời điểm những người này chết và nếu hai người chết này còn có người thừa kế thì hỏi họ về quan điểm giải quyết vụ án. Tùy từng trường hợp căn cứ chứng cứ mới để giải quyết vụ án theo quy định. Nếu không thu thập được chứng cứ gì hơn thì vẫn phải giải quyết yêu cầu của ông Hưng để được hưởng thừa kế theo pháp luật, phần thừa kế của ông Đường bà Thảo sẽ tạm giao cho những người đang sống trong nước quản lý để sau này người thừa kế của họ có quyền hưởng theo pháp luật, như vậy mới giải quyết dứt điểm vụ án. Đối với những người đang sống tại phần nhà bà Tiến bán thì nghĩa vụ cung cấp tên tuổi của họ là của bà Tiến. Tòa án cấp sơ thẩm yêu cầu ông Hưng cung cấp tên tuổi của những người này là không đúng đối tượng. Tòa án cấp sơ thẩm cho rằng ông Hưng không cung cấp được tên, địa chỉ của con ông Đường, bà Thảo, người mua nhà của bà Oanh để đình chỉ giải quyết vụ án là không đúng. Tòa án cấp phúc thẩm lẽ ra phải hủy quyết định sơ thẩm để giao giải quyết lại nhưng lại giữ nguyên quyết định sơ thẩm là không đúng.”

 Nếu không thu thập được thêm chứng cứ, Tòa án vẫn phải giải quyết yêu cầu của ông Hưng theo quy về thừa kế theo pháp luật.Tòa sơ thẩm đã vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng khi không thực hiện ủy thác tư pháp mà lại yêu cầu ông Hưng cung cấp thông tin không khả thi, dẫn đến việc đình chỉ vụ án. Hội đồng Thẩm phán nhấn mạnh: “Tòa án cấp sơ thẩm cho rằng ông Hưng không cung cấp được tên, địa chỉ của con ông Đường, bà Thảo để đình chỉ giải quyết vụ án là không đúng”. Tòa phúc thẩm cũng sai lầm khi không hủy quyết định sơ thẩm để xét xử lại mà giữ nguyên quyết định sai quy định, vi phạm quyền lợi hợp pháp của ông Hưng và làm kéo dài tranh chấp không cần thiết.

• Về việc giải quyết yêu cầu chia thừa kế và bảo vệ quyền lợi của đồng thừa kế vắng mặt

Hội đồng Thẩm phán hướng dẫn về việc chia thừa kế theo pháp luật, ngay cả khi không xác minh được thông tin về ông Đường và bà Thảo. Phần di sản của các đồng thừa kế vắng mặt sẽ được tạm giao cho những người trong nước quản lý, nhằm đảm bảo quyền lợi của họ hoặc người thừa kế hợp pháp trong tương lai.

Hội đồng Thẩm phán khẳng định: “Nếu không thu thập được chứng cứ gì hơn thì vẫn phải giải quyết yêu cầu của ông Hưng để được hưởng thừa kế theo pháp luật, phần thừa kế của ông Đường, bà Thảo sẽ tạm giao cho những người đang sống trong nước quản lý để sau này người thừa kế của họ có quyền hưởng theo pháp luật, như vậy mới giải quyết dứt điểm vụ án.” Cụ thể, căn nhà số 66 phố Đồng Xuân là di sản chung của cụ Vũ Đình Quảng (mất năm 1979) và cụ Nguyễn Thị Thênh (mất năm 1987), không có di chúc. Sáu người con của hai cụ, bao gồm ông Hưng, bà Tiến, bà Hậu, ông Đường, bà Cẩm, và bà Thảo, là đồng thừa kế thuộc hàng thừa kế thứ nhất. Tòa án cần xác định phần di sản của ông Hưng và các đồng thừa kế trong nước, đồng thời tạm giao phần di sản của ông Đường và bà Thảo cho ông Hưng, bà Tiến, hoặc bà Hậu quản lý.

4. Bài học rút ra từ Án lệ 06/2016/AL về Vụ án Tranh chấp Thừa kế

Từ những nội dung của Án lệ 06/2016/AL, có thể rút ra bài học sau đây cho đương sự trong các vụ án tranh chấp thừa kế:

• Về trách nhiệm xác minh thông tin đồng thừa kế ở nước ngoài

Trong các vụ án tranh chấp thừa kế có yếu tố nước ngoài, việc xác minh thông tin về những đồng thừa kế đang ở nước ngoài thường gặp nhiều khó khăn do khoảng cách địa lý và sự gián đoạn liên lạc kéo dài. Tòa án nhân dân tối cao đã chỉ rõ rằng, trong những trường hợp như vậy, nguyên đơn không có nghĩa vụ phải cung cấp chính xác tên và địa chỉ của các đồng thừa kế này ngay từ giai đoạn khởi kiện.

Thay vào đó, Tòa án có trách nhiệm chủ động thực hiện thủ tục ủy thác tư pháp theo quy định của pháp luật để thu thập chứng cứ liên quan đến các đồng thừa kế ở nước ngoài. Điều này bao gồm việc làm rõ thời điểm qua đời của họ và xác định xem họ có còn người thừa kế khác hay không, cũng như thu thập ý kiến của những người này về việc giải quyết vụ án. Tùy thuộc vào các chứng cứ thu thập được, Tòa án sẽ đưa ra phán quyết phù hợp với quy định của pháp luật.

Việc Tòa án cấp sơ thẩm đình chỉ giải quyết vụ án với lý do đương sự không thể tự thu thập thông tin về các đồng thừa kế ở nước ngoài là một sai sót. Bởi lẽ, việc tìm kiếm và xác minh thông tin này, đặc biệt là địa chỉ chính xác của những người ở xa và đã mất liên lạc, thuộc về trách nhiệm của Tòa án. Tòa án có đủ thẩm quyền và các công cụ pháp lý, chẳng hạn như ủy thác tư pháp quốc tế, để tiến hành các biện pháp cần thiết nhằm thu thập thông tin một cách hiệu quả. Yêu cầu nguyên đơn tự mình thực hiện việc này là không hợp lý và đi ngược lại quy định của pháp luật.

• Về chia thừa kế và bảo vệ đồng thừa kế vắng mặt

Trong trường hợp đã thực hiện ủy thác tư pháp mà Tòa án vẫn không thu thập được chứng cứ cần thiết, vụ án vẫn phải được giải quyết theo yêu cầu của nguyên đơn. Đối với phần tài sản thừa kế thuộc về những người thừa kế đang ở nước ngoài và không xác định được địa chỉ, Tòa án sẽ áp dụng biện pháp tạm giao phần tài sản này cho những người thừa kế trong nước quản lý. Mục đích của việc này là để đảm bảo sau này có thể chuyển giao lại tài sản cho những người thừa kế ở nước ngoài khi có thông tin về họ.

Cơ chế tạm giao di sản này được xem là một giải pháp cân bằng, vừa giúp Tòa án giải quyết dứt điểm vụ án trong bối cảnh thiếu thông tin, vừa bảo vệ quyền lợi của những người thừa kế vắng mặt. Hội đồng Thẩm phán đã yêu cầu tạm giao phần di sản của ông Đường và bà Thảo, nhằm đảm bảo quyền lợi của con cái họ có thể được thực hiện trong tương lai. Quyết định giám đốc thẩm cũng nhấn mạnh rằng cơ chế này đóng vai trò quan trọng trong việc "giải quyết dứt điểm vụ án" mà vẫn đảm bảo quyền lợi của tất cả các bên liên quan.

5. Các câu hỏi liên quan

(1) Trong trường hợp người thừa kế ở nước ngoài không thể liên lạc được, Tòa án có được chia di sản không?

*Trả lời: Có. Nếu Tòa án đã thực hiện thủ tục ủy thác tư pháp đúng quy định nhưng không thể thu thập được thông tin về địa chỉ, tình trạng nhân thân của người thừa kế ở nước ngoài, thì Tòa án vẫn phải giải quyết yêu cầu chia thừa kế. Phần di sản của người vắng mặt sẽ được tạm giao cho người thừa kế trong nước quản lý, nhằm đảm bảo quyền lợi cho người vắng mặt hoặc người thừa kế của họ khi họ trở về hoặc xuất hiện.

(2) Trách nhiệm thu thập chứng cứ về người thừa kế ở nước ngoài thuộc về ai?

*Trả lời: Trách nhiệm này thuộc về Tòa án. Trong các vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài, nguyên đơn không có nghĩa vụ phải tự mình tìm kiếm và cung cấp thông tin đầy đủ về người thừa kế ở nước ngoài, đặc biệt trong điều kiện không thể liên lạc hoặc không có phương tiện xác minh. Tòa án phải thực hiện ủy thác tư pháp quốc tế để xác minh, thu thập thông tin cần thiết.

(3) Nếu người thừa kế ở nước ngoài đã qua đời nhưng chưa xác định được người thừa kế kế tiếp thì phần di sản được xử lý thế nào?

*Trả lời: Phần di sản vẫn được chia theo pháp luật, và phần của người đã qua đời được tạm giao cho người trong nước quản lý, chờ đến khi xác định được người thừa kế hợp pháp kế tiếp. Nếu không có ai xuất hiện sau thời gian dài, thì tài sản này có thể bị xử lý theo quy định về di sản vô chủ.